تصور کنید فرزندتان در پایه نهم است؛ دانشآموزی با چشمانی پر از کنجکاوی، ذهنی زودیادگیر و قلبی پر از رویا. هر شب درباره آینده فکر میکند: مهندس شود یا پزشک؟ برنامهنویس شود یا هنرمند؟ اما در این دریای انتخابها، یک تصمیم کوچ انتخاب رشته پایه نهم میتواند جهتنمای کل سفر تحصیلی و شغلی او را تعیین کند. این تصمیم فقط یک فرم اداری نیست؛ بلکه گامی استراتژیک است که میتواند مسیری پر از رضایت یا پشیمانی را رقم بزند.
بسیاری از خانوادهها هنگام انتخاب رشته پایه نهم دچار سردرگمی میشوند. برخی فقط به معدل فرزند نگاه میکنند. برخی دیگر تحت تأثیر نظر دوستان یا فشار اجتماعی قرار میگیرند. و گروهی نیز تمام امید خود را به پزشکی یا مهندسی میبندند. بدون اینکه بدانند آیا این مسیر با استعداد و علاقه واقعی فرزندشان هماهنگ است یا خیر. طبق آمار مرکز پژوهشهای مجلس در سال 1404، بیش از ۴۰ درصد دانشآموزان دبیرستانی در ایران پس از ورود به رشتههای تجربی یا ریاضی، احساس نارضایتی میکنند. چرا که انتخاب اولیه آنها بر پایهی درک صحیح از خود نبوده است. اما خبر خوب این است که با روشهای هوشمندانه، میتوانیم این تصمیم را بر اساس دو ستون محکم استعداد و علاقه بنا کنیم.
در نظام آموزشی جدید ایران، پایه نهم نقطه عطفی است که دانشآموز برای ورود به دوره دوم متوسطه (دبیرستان) باید یکی از رشتههای ریاضی، تجربی، انسانی یا فنی و حرفهای را انتخاب کند. این انتخاب نه تنها دروس آینده او را تعیین میکند، بلکه بهطور مستقیم بر گزینههای دانشگاهی و حتی شغل آیندهاش تأثیر میگذارد. اگر دانشآموزی علاقهای به علوم انسانی نداشته باشد. اما تحت فشار والدین انسانی را انتخاب کند. احتمال سوختگی تحصیلی، افت تحصیلی و کاهش اعتمادبهنفس در او بسیار بالا میرود.
در مقابل، اگر یک دانشآموز با استعداد در هنر و خلاقیت، رشتهی ریاضی را انتخاب کند. چون “این رشته بهتر است”. ممکن است به خود بگوید: “چرا من اینطور به خودم خیانت کردم؟” بنابراین، انتخاب رشته پایه نهم نباید بر اساس پیشفرضهای اجتماعی یا انتظارات بیاساس والدین باشد. بلکه باید بازتابی واقعی از شخصیت، توانمندیها و علایق داخلی فرد باشد.
استعداد به توانایی ذاتی یک فرد در یک زمینه خاص میگویند. چیزی که او بدون تلاش زیاد، در آن بهتر از دیگران عمل میکند. برای شناسایی استعداد در فرزند، نباید فقط به نمرات درسی نگاه کرد. بهتر است به رفتارهای روزمرهاش توجه کنید: آیا هنگام حل مسائل ریاضی چهرهاش درخشان میشود؟ آیا داستانهای خودش را مینویسد یا به راحتی احساسات دیگران را درک میکند؟ آیا وقتی یک وسیله خراب میشود، دوست دارد آن را تعمیر کند؟
یکی از ابزارهای کاربردی برای شناسایی استعداد، مشاهدهی فعالیتهای آزاد فرزند است. کودکان و نوجوانان وقتی تحت فشار نیستند، بهطور طبیعی به کارهایی روی میآورند که در آنها مهارت دارند. همچنین، میتوانید از آزمونهای روانسنجی معتبر که توسط مشاوران مدرسه یا مراکز مشاوره ارائه میشوند، کمک بگیرید. برخی از این آزمونها مانند آزمونهای گاردنر (چندهوشی) یا استعدادیابی تحصیلی، به شناسایی نقاط قوت شناختی کمک میکنند.
نکته مهم این است که استعداد همیشه به معنای علاقه نیست. ممکن است فرزندتان در ریاضی استعداد داشته باشد اما از آن لذتی نبرد. در چنین مواردی، ترکیب استعداد و علاقه را در تصمیمگیری نهایی در نظر میگیریم.
برخلاف استعداد که ذاتی است، علاقه میتواند با تجربه و آشنایی با محیطهای جدید شکل بگیرد یا تغییر کند. بسیاری از والدین فکر میکنند که میدانند فرزندشان چه کاری دوست دارد، اما گاهی اوقات این علاقهها سطحی یا موقتی هستند. برای کشف علاقه واقعی، بهتر است با فرزند خود گفتوگوهای عمیقتری داشته باشید، نه فقط درباره “چه کاری میخواهی شوی؟”، بلکه درباره اینکه “چه کارهایی وقتی انجام میدهی، زمان از دستت میرود؟” یا “اگر یک هفته کامل آزاد بودی، چه کارهایی انجام میدادی؟”
همچنین، فرصتهایی برای آشنایی با حرفههای مختلف فراهم کنید. ببریدش به کارگاههای آموزشی، نمایشگاههاهای علمی، دورههای کوتاهمدت هنری یا حتی مصاحبههای کوتاه با افرادی که در حوزههای مختلف کار میکنند. این تجربیات عملی، به فرزند کمک میکند تا علاقهای که در ذهن دارد را با واقعیت شغلی مقایسه کند.
پدر و مادر بهعنوان اولین مشاور فرزند، نقش حیاتی در انتخاب رشته پایه نهم دارند. اما این نقش نباید به کنترل یا فشار تبدیل شود. بسیاری از والدین از روی عشق و نگرانی، سعی میکنند فرزندشان را به سمت رشتههای “پرآینده” یا “معتبر” سوق دهند، در حالی که این کار میتواند طرف مقابل را از خودش دور کند. اطلاعات جمعآوری کنید، گزینهها را با هم بررسی کنید. و در نهایت، تصمیم را به خود فرزند بسپارید البته با راهنمایی و حمایت شما.
مطالعات نشان میدهند که دانشآموزانی که در انتخاب رشته پایه نهم مشارکت فعال دارند. انگیزه تحصیلی بیشتری دارند و عملکرد بهتری در دبیرستان از خود نشان میدهند. این امر هم برای روابط خانوادگی و هم برای سلامت روان فرزند، اهمیت زیادی دارد.
بسیاری از خانوادهها درباره رشتههای پایه نهم دیدگاههای منسوخشدهای دارند. برای مثال، هنوز هم برخی فکر میکنند که انسانی “آسانتر” است یا فنی “برای ضعیفهاست”. در حالی که امروزه، رشتههای فنی و حرفهای با برنامههای نوینی مانند هوش مصنوعی، رباتیک، گرافیک و طراحی صنعتی، یکی از پردرآمدترین و مورد نیازترین حوزههای شغلی جهان شدهاند.
همچنین، امروزه مرزهای بین رشتهها کمرنگتر است. دانشآموز ریاضی میتواند به رشتههای روانشناسی یا اقتصاد وارد شود و دانشآموز انسانی میتواند در حوزههای دیجیتال مارکتینگ یا طراحی کار کند.
آیا اگر در پایه نهم اشتباه رشته انتخاب کردیم، امکان تغییر وجود دارد؟
بله. در پایان سال اول دبیرستان (دهم)، امکان تغییر رشته در بین رشتههای نظری وجود دارد. همچنین، میتوان پس از دیپلم، در کنکور رشتهی دیگری شرکت کرد، اگرچه این کار نیازمند تلاش بیشتری است.
آیا رشته فنی میتواند به دانشگاه هم راه پیدا کند؟
قطعاً. دانشآموزان فنی و حرفهای میتوانند در کنکور شرکت کنند. و به دانشگاههای کاربردی یا فنی و حرفهای وارد شوند. بسیاری از برنامههای دانشگاهی امروزه، بهویژه در حوزههای فناوری، به مهارتهای عملی اهمیت ویژهای میدهند.
چگونه متوجه شویم که فرزندمان واقعاً علاقه دارد یا فقط تحت تأثیر دوستانش است؟
علاقه واقعی معمولاً پایدار است و با گذشت زمان کمرنگ نمیشود. اگر فرزندتان بارها و بارها به یک موضوع بازمیگردد، دربارهاش سؤال میکند و زمان خود را به آن اختصاص میدهد، احتمالاً این علاقه واقعی است. گفتوگوهای صمیمانه و بدون قضاوت، به شما کمک میکند تا پشت لایههای اجتماعی، علاقه واقعی او را ببینید.
وقتی یک نوجوان بر اساس علاقه و استعداد خود مسیرش را انتخاب میکند، نه تنها در دروس بهتر عمل میکند، بلکه اعتمادبهنفس، خودشناسی و احساس هدفمندی در او رشد میکند. این ارزشها، مهمتر از هر معدل یا عنوان شغلی هستند.
به عنوان والدین، وظیفه ما این نیست که آینده فرزندمان را طراحی کنیم، بلکه این است که فضایی امن و آگاهانه فراهم کنیم تا او خودش بتواند آیندهاش را بسازد. اگر این کار را درست انجام دهیم، حتی اگر راهی که انتخاب میکند، مسیری متفاوت از آنچه ما تصور کردهبودیم باشد، باز هم میتوانیم با آرامش بگوییم: “من به تو اعتماد کردم و تو به خودت.” و این، بهترین هدیهای است که میتوانیم به آیندهسازان این کشور بدهیم.
سارا مجدم 